Hilar Çayönü kuzey mezepotamyanın M.Ö 10 Bin yıl öncesi insanların göçebe hayattan yerleşik düzene geçtikleri ilk yerleşlim yerlerinden olan DiYARBAKIR/ERGANi ilçesine 6-7 Km Güney Batısında bulunan tarihi Hilar Çayönü'nden Kıssa Kıssa başlıklar:
Yaşam tarzı besin üretimi ölüleri takıyla birlikte gömmeleri yapılan kazılarda tarih gün yüzüne çıktı. Geyiklerin boynuzlarını delikler açarak mermer taşlarını yerleştirerek orak yaptılar, elleri incinmesin diye tuttukları yeri kendirle sardılar ve ekin biçtiler. Yine yabani buğday, arpa, mercimek, nohut gibihububati bu köyde ekip biçmeye başladılar ve yabani sığır, keçi, koyun, domuz, köpek bu köyde evcilleştirildi. Cam ve demir bu köyde yapıldı. Yine taş kuyularda yapılan müteber şaraplar katır sırtında Rus Çarine götürdüldü. Çanak çömlek, cıncık boncuk bu köyde yapılmaya başlandı. Burada üretildiğine dair bulgular var. O dönemde ateş olmadığı içinzoppalar ve demir çubuklarla avladıkları yabani hayvanları etini çiğ olarak yerlermiş, o dönemde insanlar 25-30 yıl yaşarmış, o zaman o hastalığa bir teşhis koyulmamış. Geçtiğimiz yıllarda o hastalık Manisanın Turgutlu ilçesi Sinirli Köyünde'de ortaya çıktı.
O dönemde iklim sıcakmış, 4'üncü Murat ipek yolunu kullanarak Elazığ tarafından Hilar'a gelmiş Han Mağarasının üstünde ki konakta konaklamış, oradan Hane Gevran köyüne oradan da Şam'a gitmiş, Şam'dan da iran'a geçmiş. Asırlar sonra Çayönün'de bulunan buğday tohumu dünya yüksek kalitesine sahip 10 bin yıllık tarihi kalıntalara sahip Sesveren Pınar (HiLAR) köyümüzde bulunan (SiES) buğday cinsiverilen tohumun ülke geneli her yerde ekilmesi için çiftçilerimize devlet tarafından teşvik verilmesi de karar bağlanmış durumda, bazı dış ülkemizden bu tohumu alarak ekmeye yöneldikleri de alınan haberler arasında. Bir televiyon kanalının verdiği habere göre (SiES) cinsi buğday suya bile gereksinim duymazken, sahip olduğu yüksek vitamin oranı nedeniyle dünya ülkelerinin büyük ilgisi alanında. M.Ö 7500 - 10 Bin Yıl önce buralarda hüküm sürmüş devletler Asurlar, Subartular, Hüriler, Mitaniler, Bizanslar daha sonra Ermeniler, Yahudiler, Süryaniler, Kürtler, Hilard ayaşadıklarına dairköyde yaşayan yaşlı atalarımız zaman zaman anlatmışlardır. En sağlam kaynak atalarımızdır.
Sen bizim köyü bilmezsin gardaş, hele bahar gelsin de bir gel gör bizim köy her taraf yemyeşil kır çiçekleri açmış, mis kokan mesire alanı, çay önü, çay bahçesi, düğün salonu, her taraf çam ağacı, meyve ağaçalarıyla dolu ya üzümleri. Her günü bir bayram, bir düğün. Hele gel hemşerim Tarihi Hilar Köyü'nü gezidreyim seni, buğdaylar diz boyu, mağarlar sıra sıra, 4'üncü Murat'ın konakladığı konağı gör, saymakla bitmez. Kız Pınarı, Göşkan Mağarası, Kasap Mağarası, Kırk Merdiven Su Kuyusu, Taş Mezarlar... Burası Hilar Çayönü hemşerim, hele bir gelde seni gezdireyim, gör hayran kalırsın doğaya. Erhani kalesi, Zülküf Peygamber, Makam Dağı, Meryem Ana Manastırı, Su sarnıçları görülmeye değer
